Özne-Yüklem Uyumu

[Admin]

Özne-Yüklem Uyumu, Uyumsuzluğu

Türkçede bir cümlenin öznesi tekil ise yüklemi de tekil, çoğul ise yüklemi de çoğul olur. Ancak bu kural her zaman aranmaz.Teklik-çokluk uyumu çoğul ekleri ve 3. çoğul şahıs eki ile sağlanır.

Elma yere yuvarlandı . (tekil-tekil)
Öğrenciler ödevlerini teslim ettiler. (çoğul-çoğul)
Tekillik-çoğulluk uyumu her cümlede bulunmaz. Örneğin öznesi hayvanlar, bitkiler, soyut kavramlar gibi "insan olmayan" cümlelerde yüklem tekildir:

Sarı, turuncu yapraklar bahçeyi kaplamıştı.
Yüklemine göre cümleler ikiye ayrılır.
Komşunun kedileri bahçede oynuyordu.
Sınav sonuçları elimize ulaştı.
Ancak edebî sanatların kullanıldığı cümlelerde kişileştirme sanatı varsa yüklem "genellikle" çoğul olur:

Erik ağaçları baharın geldiğini müjdeliyorlar.
Özneyi oluşturan varlıkların adedi belirtilmişse yüklem genellikle tekil olur:

Toplantıya sadece on bir delege katıldı.
Bu sabah iki kişi seni sordu.
Cümledeki eylem "toplu halde" yapılmışsa yüklem genellikle tekil olur:

İşçiler çalışma koşulları nedeniyle grev yaptı.
Askerler karargah binasının önünde toplandı.
Ancak eylem şahıslar tarafından "teker teker" yapılmışsa yüklem genellikle çoğul olur. Tekil olmasında bir sakınca yoktur:

Öğrenciler ayakkabılarını boyuyorlardı.
Özne belgisiz zamir olduğunda yüklem "genellikle" tekil olur:

Çoğu, adımı dahi duymamıştı.
Herkes dışarıda toplansın.
Kimse ödevini yapmamış.
Kimse gelmemiş, maça gitmiş. (yanlış)
Kimse gelmemiş, herkes maça gitmiş. (doğru)
cümlesinde “gelmemiş” olanlar ile “gitmiş” olanlar aynı, ancak “kimse” olumsuz bir öznedir ve yüklemi daima olumsuz çekimlenir. Oysa “gitmiş” olumlu bir çekimdir. Yani ikinci cümle özneyle uyum sağlamamıştır. Buna “hepsi” şeklinde bir özne getirilmelidir.

Cümlede öznenin ifade ettiği şahıslarla yüklemin bildirdiği şahıs arasında bir uyum olmalıdır.

Bu soruyu ancak ben ve sen çözebiliriz. (biz)
Ödülü sadece ben ve sınıf arkadaşım kazanmıştık. (biz)
Sen ve kardeşin hangi okulda okuyorsunuz? (siz)
Sen hatta hepiniz bana yardım edin. (siz)
Sen ve arkadaşların beni iyi dinleyin. (siz)
Kardeşim ve annem okula gitti. (onlar)
cümleleri buna örnektir.
Öznenin insan ya da başka varlıklar olması da yüklemin tekil veya çoğulluğunu etkiler. Eğer özne bitkiler, hayvanlar, cansız varlıklar ya da soyut kavramlarsa, yüklem daima tekil olur. İnsanlar çoğul özne olduğunda ise yüklem tekil veya çoğul olabilir.

“Kuşlar ağaçlarda ötüyorlar.” değil, “Kuşlar ağaçlarda ötüyor.”olmalı.
“Korkular üzerine gidildikçe azalırlar.”değil, “azalır.” olacak.
“Öğrenciler öğretmeni dinliyor.”şeklinde de doğrudur, “dinliyorlar.” şeklinde de.
Türkçe’de sıfatlar çoğul anlam verirse isimler çoğul eki almaz. Bu özellik genellikle belgisiz sıfatlarda görülür.

“Birçok insanlar bu kitabı beğendi.” (yanlış)
“Birçok insan bu kitabı beğendi.” (doğru)
cümlesinde “birçok” sıfatı çoğul bir anlam verdiği hâlde “insanlar” sözü de çoğul eki almıştır. Cümleden çoğul eki çıkarılmalıdır.

Herkes ondan nefret ediyor, yüzünü görmek istemiyordu. (yanlış)
Herkes ondan nefret ediyor, hiçkimse onun yüzünü görmek istemiyordu. (doğru)
İkinci cümlenin öznesi eksik. İlk özne yanlış anlam verecek şekilde ortak olarak kullanılmış.

Hiçbiri anlatılanlara inanmıyor, kendi fikrinde ısrar ediyordu. (yanlış)
Hiçbiri anlatılanlara inanmıyor, herkes kendi fikrinde ısrar ediyordu. (doğru)
İkinci cümlenin öznesi eksik. İlk özne yanlış anlam verecek şekilde ortak olarak kullanılmış