FİİLDE KİP ve ZAMAN

[Admin]

FİİLDE KİP

Fiiller, zaman ve anlam özelliklerine göre türlü ekler alarak değişik biçimlerde kullanılırlar. Bu kullanılış biçimlerinin her birine kip denir. Kip, fiillerin zaman, şahıs, tekillik ve çoğulluk bildiren şekilleridir. Bunların yanında olumsuzluk ve soru biçimleri de vardır, ama bu ikisi zaten var olan kiplerin olumlu, olumsuz, olumlu soru ve olumsuz soru şeklinde kullanımlarıdır, o kadar.

Fiiller kip yönünden ikiye ayrılır: Haber (bildirme) kipleri ve istek kipleri

I. BASİT ZAMANLI ÇEKİMLER

Fiillerin basit zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir.

Yapılışı şöyledir: fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.)

Kipler, kip ekleri ve çekim örnekleri aşağıda verilmiştir:

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Zaman kavramı taşıyan kiplerdir, yani zaman ekleriyle yapılırlar. Taşıdıkları bu zaman eklerine göre beşe ayrılır:

a) Bilinen (görülen, bilinen, di'li) Geçmiş Zaman Kipi

Fiile (kök veya gövde) "-dı/di/-du/-dü ; -tı/-ti/-tu/-tü" eki getirilerek yapılır.

Bu ek bilinen geçmiş zaman ifade eder.

] Uzak ya da yakın geçmişte yapılan ve tamamlanan işleri kesinliğe bağlayarak anlatır.

Araştırmalarını geçen yıl kitaplaştırarak yayımladı.
Saat kaçta ve nerede buluşacağımızı şimdi hatırladım.
Konular ayrıntılarıyla görüşüldü.
] Kişi, kişiler ya da tarih tarafından bilinen olaylar anlatılır.

1908'de ikinci Meşrutiyet ilân edildi.
Türklere Anadolu'nun kapılarını Alparslan açtı.
Çekimi:

Olumlu: Gel-di-m, Gel-di-n, Gel-di,
Gel-di-k, Gel-di-niz, Gel-di-ler

Olumsuz: Gel-me-di-m, Gel-me-di-n, Gel-me-di,
Gel-me-di-k, Gel-me-di-niz, Gel-me-di-ler

Olumlu soru: Gel-di-m mi?, Gel-di-n mi?, Gel-di mi?,
Gel-di-k mi?, Gel-di-niz mi?, Gel-di-ler mi?

Olumsuz soru: Gel-me-di-m mi?, Gel-me-di-n mi?, Gel-me-di mi?,
Gel-me-di-k mi?, Gel-me-di-niz mi?, Gel-me-di-ler mi?

b) Öğrenilen(duyulan, anlatılan, miş'li) Geçmiş Zaman
Fiile "-mış/-miş-/-muş/-müş" eki getirilerek yapılır.

] Bu ek ve bu çekim, yapılan işin görülmediğini, duyulduğunu, öğrenildiğini ifade eder.

Depremzedelere gönderilen yardımları engellemişler.
Atalarımız bizlere güvenmiş de bu vatanı emanet etmişler.
Annemin anlattığına göre ben bir yaşında yürümeye başlamışım.
] Farkında olunmayan ya da sonradan fark edilen fiilleri anlatır:
Okula giderken otobüste uyumuşum.
Bir de baktım ki okul durağını geçmişiz.
] Bir işle, oluşla ilgili kişisel görüş bildirir:

Yemek güzel olmuş; ellerin dert görmesin.
] Masallarda kullanılır: Bir varmış, bir yokmuş. Az gitmiş uz gitmiş.

Çekimi:

Olumlu: Gel-miş-im Gel-miş-sin Gel-miş Gel-miş-iz Gel-miş-siniz Gel-miş-ler

Olumsuz: Gel-me-miş-im Gel-me-miş-sin Gel-me-miş
Gel-me-miş-iz Gel-me-miş-siniz Gel-me-miş-ler

Olumlu soru: Gel-miş miyim? Gel-miş misin? Gel-miş mi?
Gel-miş miyiz? Gel-miş misiniz? Gel-miş-ler mi?

Olumsuz soru: Gel-me-miş miyim? Gel-me-miş misin? Gel-me-miş mi?
Gel-me-miş miyiz? Gel-me-miş misiniz? Gel-me-miş-ler mi?

c) Şimdiki Zaman
Fiile "-yor" eki getirilerek yapılır. Ünsüzle biten fiile "İ" yardımcı ünlüsüyle birlikte; ünlüyle bitenlere tek başına getirilir: Oku-yor, gel-i-yor

] Belirtilen işin, oluşun vb. içinde bulunulan zamanda yapılmakta olduğunu ifade eder.

Gidiyorum, gurbeti gönlümle duya duya,/ Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya
Bir yer var, biliyorum;
Her şeyi söylemek mümkün;
Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum;
Anlatamıyorum.
] Bu çekimden sonra "-Dİr" bildirme eki kullanılırsa olasılık anlamı katılmış olur:

O şimdi mışıl mışıl uyuyordur.
] Bu ekin yerini "-mEk-tE" ekleri alabilir: Gördüğün gibi dinleniyoruz > dinlenmekteyiz.

Çekimi:

Olumlu:Gel-i-yor-um Gel-i-yor-sun Gel-i-yor
Gel-i-yor-uz Gel-i-yor-sunuz Gel-i-yor-lar

Olumsuz:Gel-mi-yor-um Gel-mi-yor-sun Gel-mi-yor
Gel-mi-yor-uz Gel-mi-yor-sunuz Gel-mi-yor-lar

Olumlu soru:Gel-i-yor muyum? Gel-i-yor musun? Gel-i-yor mu?
Gel-i-yor muyuz? Gel-i-yor musunuz? Gel-i-yor-lar mı?

Olumsuz soru:Gel-mi-yor muyum? Gel-mi-yor musun? Gel-mi-yor mu?
Gel-mi-yor muyuz? Gel-mi-yor musunuz? Gel-mi-yor-lar mı?

d) Gelecek Zaman
Fiile "-acak/ecek" eki getirilerek yapılır.

] İşin gelecekte yapılacağını bildirir.

Senin altında doğdum,
Senin dibinde öleceğim.
Önümden çekilirsen İstanbul görünecek
Nerede olduğumu bileceğim
Sisler utanacak, eğilecek
Ağzının ucundan öpeceğim
Saçına kalbimi takacağım
Avcunda bir şiir büyüyecek
Nerede olduğumu bileceğim (Atilla İlhan; Rüzgâr Gülü)
] "-dir" bildirme ekiyle birlikte kullanıldığında kesinlik anlamı katar.
Yarınki maç saat 14:00'te yapılacaktır.
Çekimi:

Olumlu: Gel-eceğ-im Gel-ecek-sin Gel-ecek
Gel-eceğ-iz Gel-ecek-siniz Gel-ecek-ler

Olumsuz:Gel-me-y-eceğ-im Gel-me-y-ecek-sin Gel-me-y-ecek
Gel-me-y-eceğ-iz Gel-me-y-ecek-siniz Gel-me-y-ecek-ler

Olumlu Soru: Gel-ecek miyim? Gel-ecek misin? Gel-ecek mi?
Gel-ecek miyiz? Gel-ecek misiniz? Gel-ecek-ler mi?

Olumsuz Soru: Gel-me-y-ecek miyim? Gel-me-y-ecek misin? Gel-me-y-ecek mi?
Gel-me-y-ecek miyiz? Gel-me-y-ecek misiniz? Gel-me-y-ecek-ler mi?

e. Geniş Zaman

Fiil kök veya gövdesine "-r" ; "-ar/-er" ; "-ır/-ir/-ur/-ür" eki getirilerek söz konusu olan işin vb. geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığı bildirir.

Seni ancak ebediyyetler eder istiab.
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem
Yaş otuz beş! yolun yarısı eder.
Hiç yolcusu yokmuş gibi sessizce alır yol;
Sallanmaz o kalkışta ne mendil ne de bir kol.
*Geniş zamanın olumsuz çekiminde bu ekin kullanımı biraz izah gerektirir. Bazı şahıslarda olumsuzluk ekinden sonra geniş zaman eki gelmezken bazılarında da "z" olarak kullanılır:

Gel-i-r-im > gel-me-m > ek yok
Gel-i-r-sin > gel-me-z-sin > z
Gel-i-r > gel-me-z > z
Gel-i-r-iz > gel-me-y-iz > ek yok
Gel-i-r-siniz > gel-me-z-siniz > z
Gel-i-r-ler > gel-me-z-ler > z
Çekimi:

Olumlu: Gel-i-r-im Gel-i-r-sin Gel-i-r Gel-i-r-iz Gel-i-r-siniz Gel-i-r-ler

Olumsuz: Gel-me-m Gel-me-z-sin Gel-me-z
Gel-me-y-iz Gel-me-z-siniz Gel-me-z-ler

Olumlu Soru: Gel-i-r miyim?Gel-i-r misin?Gel-i-r mi?
Gel-i-r miyiz?Gel-i-r misiniz?Gel-i-r-ler mi?

Olumsuz Soru: Gel-me-z miyim?Gel-me-z misin?Gel-me-z mi?
Gel-me-z miyiz?Gel-me-z misiniz?Gel-me-z-ler mi?

2. DİLEK KİPLERİ

Dilek kipleri, fiillere dilek anlamı katan kiplerdir. Fiilin zamanını bildirmezler. Ama hepsinde de pek belirgin olmayan bir gelecek zaman anlamı vardır.

Dilek kipleri dörde ayrılır:

a) Gereklilik Kipi

Fiile "-malı/meli" eki getirilerek yapılır. Belirtilen işin yapılması gerektiğini bildirir.
"lâzım, gerek, icap eder" anlamlarını verir.

Bütün bunların üstüne
Hepsinin üstüne sevda sözleri söylemeliyim ;
Vatanım milletim tüm insanlar kardeşlerim
Sonra sen gelmelisin dilimin ucuna adın gelmeli
Adın kurtuluştur ama söylememeliyim
Can kuşum umudum canım sevgilim.
Çekimi

Olumlu: Olumsuz:
Gel-meli-y-im
Gel-meli-sin
Gel-meli
Gel-meli-y-iz
Gel-meli-siniz
Gel-meli-ler Gel-me-meli-y-im
Gel-me-meli-sin Gel-me-meli
Gel-me-meli-y-iz
Gel-me-meli-siniz
Gel-me-meli-ler

Olumlu Soru: Olumsuz Soru:
Gel-meli mi-y-im?
Gel-meli misin?
Gel-meli- mi?
Gel-meli mi-y-iz ?
Gel-meli mi-siniz?
Gel-meli-ler mi? Gel-me-meli mi-y-im?
Gel-me-meli misin?
Gel-me-meli mi?
Gel-me-meli mi-y-iz ?
Gel-me-meli mi-siniz?
Gel-me-meli-ler mi?
b) İstek Kipi

Fiile "-a /-e" eki getirilerek yapılır. Fiilin yapılmasının istendiğini bildirir.

Bende yok sabr ü sükûn sende vefadan zerre
İki yoktan ne çıkar fikr idelim bir kerre

Güneş ufuktan şimdi doğar
Yürüyelim arkadaşlar

Nereye dikilmek istersen
Söyle seni oraya dikeyim!

Hep senünçündür benim dünyâ cefasın çektiğim
Yoksa ömrüm varı sensiz neyle(ye)yim dünyâyı ben

*Ünlüyle biten fillerin 1. tekil şahıs çekiminde heceden tasarruf edilebilmektedir:
Gelmeyeyim > gelmeyim
Okumayayım > okumayım
Neyleyeyim > neyleyim
*Beddua amaçlı da kullanılabilir: Kurşunlara gelesin.

Çekimi

Olumlu: Olumsuz:
Gel-e-y-im
Gel-e-sin
Gel-e
Gel-e-lim
Gel-e-siniz
Gel-e-ler Gel-me-y-e-y-im
Gel-me-y-e-sin
Gel-me-y-e
Gel-me-y-e-lim
Gel-me-y-e-siniz
Gel-me-y-e-ler

Olumlu Soru: Olumsuz Soru:
Gel-e-y-im mi?
--
-- Gel-e-lim mi?
--
-- Gel-me-e-y-e-yim mi?
--
-- Gel-me-e-ye-lim mi?
--
--
c. Dilek-Şart Kipi

Fiile "-sa/-se" eki getirilerek yapılır.

Fiilin yapılması dileğini bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yüklemdir.

"Bu, taşındır" diyerek Kâbe'yi diksem başına;
Ruhumun vahyini duysam da geçirsem taşına;
Sonra gök kubbeyi alsam da, rida namiyle,
Kanayan lahdine çeksem bütün ecramiyle;

Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan;
Yedi kandilli Süreyya'yı uzatsam oradan;

Sen bu avizenin altında, bürünmüş kanına,
Uzanırken gece mehtabı getirsem yanına,

Türbedarın gibi ta fecre kadar bekletsem;
Gündüzün fecr ile avizeni lebriz etsem;

Tüllenen mağribi, akşamları sarsam yarana...
Yine bir şey yapabildim diyemem hatırana.

AÇSAM RÜZGARA
Ne hoş, ey güzel Tanrım, ne hoş
Mavilerde sefer etmek!
Bir sahilden çözülüp gitmek
Düşünceler gibi başıboş.
Açsam rüzgara yelkenimi;
Dolaşsam ben de deniz deniz
Ve bir sabah vakti, kimsesiz
Bir limanda bulsam kendimi.
Bir limanda, büyük ve beyaz...
Mercan adalarda bir liman..
Beyaz bulutların ardından
Gelse altın ışıklı bir yaz.
Doldursa içimi orada
Baygın kokusu iğdelerin.
Bilmese tadını kederin
Bu her alemden uzak ada.
Konsa rüya dolu köşkümün
Çiçekli dalına serçeler.
Renklerle çözülse geceler,
Nar bahçelerinde geçse gün.
Her gün aheste mavnaların
Görsem açıktan geçişini
Ve her akşam dizilişini
Ufukta mermer adaların.
Ne hoş, ey Tanrım, ne hoş,
İller, göller, kıtalar aşmak.
Ne hoş deniz deniz dolaşmak
Düşünceler gibi başıboş.
Versem kendimi bütün bütün
Bir yelkenli olup engine;
Kansam bir an güzelliğine
Kuşlar gibi serseri ömrün.

Orhan Veli KANIK

Bir fiilin gerçekleşmesi koşulunu bildirir. Bu durumda bu eki alan fiil yan cümlenin yüklemidir.

Neler çeker bu gönül söylesem şikâyet olur
Ne zaman seni düşünsem
Bir ceylan su içmeye iner
Çayırları büyürken görürüm (İlhan Berk)

Sen ki; a'sara gömülsen taşacaksın... Heyhat,
Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat...

Ey Maraşlı Şeyhoğlu, evliyalar adağı
Bahtına lânet olsun aşmadıysan bu dağı

Çekimi:

Olumlu: Olumsuz:
Gel-se-m
Gel-se-n
Gel-se
Gel-se-k
Gel-se-niz
Gel-se-ler Gel-me-se-m
Gel-me-se-n
Gel-me-se Gel-me-se-k
Gel-me-se-niz
Gel-me-se-ler

Olumlu Soru: Olumsuz Soru:
Gel-se-m mi?
Gel-se-n mi?
Gel-se mi?
Gel-se-k mi?
Gel-se-niz mi?
Gel-se-ler mi? Gel-me-se-m mi?
Gel-me-se-n mi?
Gel-me-se mi? Gel-me-se-k mi?
Gel-me-se-niz mi?
Gel-me-se-ler mi?


d) Emir Kipi

Birinci şahısların (Ben-Biz) çekimi yoktur. Fiilin yapılmasını emir biçiminde bildirir.

Oraya otur ve yerinden kalkma.
Bu raporu akşama kadar yetiştir.
*Bazen dilek, istek anlamları da taşır.

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal!
Kahraman ırkıma bir gül...
Her şey gönlünüzce olsun.
Allah'ım bizi affet!
Peki, öyle olsun.
Çekimi:

Olumlu: Olumsuz:
--
Gel
Gel-sin
--
Gel-in(iz)
Gel-sin-ler

--
Gel-me
Gel-me-sin

--
Gel-me-y-(in)iz
Gel-me-sin-er


Olumlu Soru: Olumsuz Soru:
--
--
Gel-sin mi?

--
--
Gel-sin-ler mi?

--
--
Gel-me-sin mi?

--
--
Gel-me-sin-ler mi?

Buraya kadar fiillerin basit zamanlı (tek kipe göre) çekimlerini yaptık. Fiillerin bir de birleşik zamanlı çekimleri vardır ki bundan önce birleşik zamanlı çekimleri yapmaya yarayan ek-fiili öğrenmek yerinde olacaktır.

II. Ek-Fiil ve BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER

Ek-Fiil:İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını ve basit zamanlı fiil çekimlerinin birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlayan fiildir.

" imek" fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır.

* Fiillerin hikâye, rivayet, şart birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlar.

* "di"li geçmiş zamanın hikâyesi, şartı:
geldi idim > geldiydim
geldi isek > geldiysek
* -miş'li geçmiş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
gelmiş idi > gelmişti
gelmiş imiş > gelmişmiş
gelmiş ise > gelmişse
* Şimdiki zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
biliyor idik > biliyorduk
biliyor imişiz > biliyormuşuz
biliyor isek > biliyorsak
* Gelecek zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
alacak idik > alacaktık
alacak imiş > alacakmış
alacak isen > alacaksan
* Geniş zamanın hikâyesi, rivayeti, şartı:
sever idi > severdi
sever imişler > severmişler
sever iseler > severlerse
* Dilek-şart kipinin hikâyesi, rivayeti:

gitse idim > gitseydim
gitse imiş > gitseymiş
* İstek kipinin hikâyesi, rivayeti:

bula idi > bulaydı
ala imiş > alaymış
* Gereklilik kipinin hikâyesi, rivayeti ve şartı:
yazmalı idik > yazmalıydık
çizmeli imişiz > çizmeliymişiz
sürmeli iseler > sürmeliyseler veya sürmelilerse
Dikkat!
Ben iyi bir okurum. » Ek-fiilin geniş zamanı
Hep iyi kitaplar okurum. » Geniş zaman 1.Tekil Şahıs eki
Benim okurum anlayışlıdır. » İlgi eki ve iyelik eki (okur»okuyucu)
Öğrenciydi » ek-fiil (hikâye)
Uyuyordu » birleşik zaman (şimdiki zamanın hikâyesi)
Öğrenciymiş » ek-fiil (rivayet)
Uyuyormuş » birleşik zaman (şimdiki zamanın rivayeti)
Öğrenciyse » ek-fiil (şart)
Uyuyorsa » birleşik zaman (şimdiki zamanın şartı)
BİRLEŞİK ZAMANLI ÇEKİMLER
Fiillerin basit zamanlı çekimleri sadece bir tek kip eki içerir. Hâlbuki dilimizde iki kip eki üst üste gelebilir.

İşte çekimi iki kip ekiyle yapılmış olan bu fiillere birleşik zamanlı fiiller; çekimlerine de birleşik zamanlı çekimler denir.

Birleşik zamanlı çekimlerde sonradan eklenen haber veya dilek ki ekleri asıl zamanı kendi üzerlerine alırlar.

Yapılışı şöyledir:

Basit zamanlı çekimlerde, fiil + kip eki + şahıs eki (gel-di-k vb.);

Birleşik zamanlı çekimlerde fiil + kip eki + birleşik zaman eki + şahıs eki (gel-miş-ti-niz vb.) olur.

Üçüncü çoğul şahıslarda genellikle fiil + kip eki + şahıs eki + birleşik zaman eki (gel-i-yor-lar-dı vb.) olur.

Üç birleşik zaman vardır:

Hikâye birleşik zamanı "-Dİ" ekiyle yapılır <idi
Rivayet birleşik zamanı "-mİş" ekiyle yapılır < imiş
Şart birleşik zamanı "-sE" ekiyle yapılır < ise
Aslında bu ekler ek-fiilin üç zamana göre çekimlenmesinden başka bir şey değildir.

"idi, imiş, ise", basit zamanlı çekimleri yaparken kullandığımız bilinen ve öğrenilen geçmiş zamanla şarta ait eklerin "imek" fiiline eklenmesiyle oluşmuştur. Daha sonra "i" düşer.

Bu birleşik zamanları oluşturan eklerin hangi asıl (basit) zamanlı çekimlere gelebileceği aşağıda gösterilmiştir:

1. Hikâye birleşik zamanı

Emir çekimi hariç bütün basit zamanlı çekimlerin hikâye birleşik zamanlı çekimleri vardır.

gel-di-y-di-m;
gel-miş-ti-m;
gel-i-yor-du-m;
gel-i-r-di-m;
gel-ecek-ti-m;
gel-se-y-di-m;
gel-e-y-di-m;
gel-meli-y-di-m; ---------
Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir.

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "idi" ek-fiili getirilerek yapılır. "idi" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-dİ" hâlini alır.

2. Rivayet birleşik zamanı

Emir ve bilinen geçmiş zaman çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin rivayet birleşik zamanlı çekimleri vardır.

----;
gel-miş-miş-sin;
gel-i-yor-muş-sun;
gel-i-r-miş-sin;
gel-ecek-miş-sin;
gel-se-y-miş-sin;
gel-e-y-miş-sin;
gel-meli-y-miş-sin;-------
Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin öğrenilen geçmiş zamana ait olduğunu gösterir. Bu fiillerde kesinlik yoktur.

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "imiş" ek-fiili getirilerek yapılır. "imiş" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-mİş" hâlini alır.

3. Şart birleşik zamanı

Emir, dilek-şart ve istek çekimleri hariç diğer basit zamanlı çekimlerin şart birleşik zamanlı çekimleri vardır.

gel-di-y-se;
gel-miş-se;
gel-i-yor-sa;
gel-i-r-se;
gel-ecek-se;
----- ;
---- ;
gel-meli-y-se;
------
Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen şarta bağlı olduğunu gösterir. Fiili bir başka fiilin koşulu yapar.

Tek kip ekiyle çekimlenmiş fiillerin sonuna "ise" ek-fiili getirilerek yapılır. "ise" ek-fiili de genellikle bitişik yazıldığı için "i" düşer ve "-sE" hâlini alır.