Kök boya yapımı, kök boya bitkileri

[Admin]

Kök boya yapımı, kök boya bitkileri
Karagöz oyunlarının tekniği sayfasında tasvir yapımında kök boyalar kullanıldığını yazmıştım (her ne kadar artık bir çok tasvir yapımcısı yapay boyalar kullanıyorlarsa da aslı kök boyadır). Aşağıda kök boya yapımı ile ilgili bilgileri bulabilirsiniz..

Kök boya bilgilerini içeren aşağıdaki yazı İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Afife Mat Hanımefendi tarafından Hocası Prof. Naşit Baylav’ın kendisine verdiği teksirden fotokopi yapılarak bana verilmiştir. Afife Mat Hocama teşekkür ederim.

Bursa Crown Plaza
Bursa Crown Plaza otel, bir iftar yemeği ve Karagöz gösterimiz

Türkiye’de boya maddelerini ihtiva eden ve kumaşları, halıları vesaireyi boyamada kullanılan çok sayıda boya bitkileri vardır. Bu bitkilerin muhtelif kısımlarında çeşitli boya maddeleri bulunmaktadır. Mesela: bazılarının çiçeklerinde, yapraklarında, kabuklarında, odunlarında ve köklerinde bulunurlar ve kimya bakımından da oldukça ehemmiyetlidirler. Bu boya bitkileri irili ufaklı olmak üzere ;ot, ağaçcık, ağaç, bahçe ve bağ bitkileridir. Hatta bazen yosun ve likenlerin de boyama kudretleri vardır.

Yurdumuzda boya bitkileri pek eskiden beri çeşitli işlerde kullanılmışlardır. Mesela; eski halılarımız, kumaşlarımız, eski Türk mürekkepleri ve âharları, kâğıtları boyamak ve ebru yapmak için pek çok sayıda bunlardan boyalar yapılmıştır. Mesela: Çividî, sarı, açık sarı, limon sarısı, al, yeşil, çemen yeşili, mor, asumanî (havai maî), süt maî, narenci (turuncî, portakalî), kırmızı, açık kırmızı, koyu kırmızı, kahve rengi, koyu kahve, siyah ve saire…

Eski Türk sanatlarında bitki boyalarından başka madeni boyalar da yapılmıştır. Metal bileşiklerinden de istifade edilerek yine çok çeşitli renklerde boyalar elde edilmiştir. Meselâ: çeşitli renklerde mürekkepler: yeşil mürekkep, sarı, altın, lacivert, gül, fıstıkî, mavi, havai maî (asumanî) gibi, hatta gizli yazılar için gerek madeni ve gerekse bitkisel boyalardan da mürekkepler çok yapılmıştır.

Şimdi bu boyaları veren bitkiler hakkında yazımızda kafi derecede lazım gelen malumat birer birer verilmiştir. Yalnız yazımızda yazılan bitkilerden başka boya işlerine az elverişli olanlarını burada yazmadım.

Bu bitkilerden elde edilen kök boyalar kimyasal yapılarına göre sınıflara ayrılırlar.Şöyle ki:

1)-Kimyasal yapılarına göre sınıflara ayrılması
2)-Kimyasal reaksiyonlarına göre sınıflara ayrılması
3)-Güneş altında renklerinin değişmesi bakımından sınıflara ayrılması

Yurdumuzda eskiden beri kök boya kullanılmaktadır.Yurdumuz vaktiyle bu bitkisel boya ları en çok ve en güzel elde eden ve ihraç eden bir memleketti. Suni alizarin boyası keşfedilmeden evvel memleketimizde pek bol miktarda yetişen boya kökü ile halılarımız boyanırdı ve bizim tabii alizarin boyamız 250 sene evvel dünya alizarin ihtiyacının üçte ikisini elde ederek ihraç ediyordu. Uzun zaman Türkiye’de elde edilen bitkisel boyaları dünyanın en iyi boyaları diye tanınmıştı. Yukarıda söylediğim gibi bir çok Türk milli sanatları mesela: Halıcılık, yazmacılık, mürekkepçilik, âharcılık, kâğıtçılık gibi vesair sanatlarda kullanılan boyaların hepsi bitkilerden yapılırdı.

Halen memleketimizde bitki boyalarını kullanan birkaç vilayetimiz de şunlardır: Kars, Erzurum, Sivas, Tokat, Kayseri, Konya, Ankara ve Isparta.

Temenni olunur ki yurdumuzda bulunan pek çok boya bitkilerinin iyice ıslah edilebilmesi için bir adım atılmalı ve bunlardan eskisi gibi istifade etmeğe çalışırsak memleket hesabına da çok hayırlı olur zannederim.

Armut ağacı: Memleketimizde çok yayılmış bir ağaçtır. Köylüler yapraklarından istifade ederek kahve renginde boya yapmak için kullanırlar.

Sarı gramil: (Bir nevi Havacıva) Kalaba, Bolu, Hüseyin Gazi dağ stebi, Etlik dağ stebi, Çubuk vadisi, Kayaş, Kavaklıdere, Ankara’nın taşlık ve kayalık yamaçlarında, Erciyes dağı, Toros-Mersin, Yunanistan, İran, ve Suriye’de bulunur. Memleketimizde bu bitkiye yanlış olarak Havlıcan denmektedir. Botanik bakımından asıl Havlıcan
Alpinia officinarum (Galanga) denen bitkidir. Bu bitki Çin, Cava ve Hindistan’da bulunur. Memleketimize de buralardan gelmektedir. Bu kökün terkibinde Anchusin (veya Alkanin) denilen bir boya vardır. Bu boya muhtelif sabitleyicilerle değişik renklerde kök boya verir:

Kalay-2-klorür veya kalay-4- klorür ile Karmen kırmızısı (Lâl)
Kurşun asetat ile Mavi
Demir-2-sülfat (saçıkıbrıs) ile Menekşe
Bakır sülfat (göztaşı) ile Koyu menekşe
Cıva-2-klorür (sublime) ile Et rengi
Âdi şap ile Kırmızı
Tanin ile Kırmızı, koyu kırmızı

Sarı gramil bitkisinin köklerinin kabuklarıyla yapılan kırmızı boya güneş altında gittikçe koyulaşan mat bir hâl alır.

Asma: Memleketimizde pek çok çeşidi mevcut olup muhtelif yerlerde bol miktarda bulunur. Boyar maddesi Kersetin’dir. Şap ile sarı, demir sülfat ile koyu sarı elde edilir.

Ayva ağacı: Memleketimizde muhtelif yerlerde pek çok çeşidi mevcuttur. Ayva yaprağı, ceviz yaprağı, soğan kabuğu ve is ile Kahve, koyu kahve, kül rengi, sarıya çalan kahve rengi elde edilir. Ayva kabuğu ve çekirdekleri kaynatılarak lacivert renk elde edilir.

Bakam ağacı: Bu ağaç yerli değil yabancı memleket bitkilerindendir. Amerika ve Antil’lerde bulunur. Memleketimizde çok az olarak Adana ve Tokat’ta bulunur. farklı sabitleyiciler ile farklı renkler verebilir;

Tanin ile Kırmızı
Şap ile Kırmızı, sarıdan menekşeye geçer
Krom şapı ile Mavi kırmızı
Krom Sülfat ile Koyu mavi
Demir-2-sülfat ike Esmer mavi
Alüminyum sülfat ile Kırmızı menekşe renk verir.

Bakam ağacının boyar maddesi Hematoksilin’dir. (Hematoxyline) Bir de ülkemizde Kızıl ağaç olarak bilinen bakam ağacı çeşidi vardır. Kızıl ağaç, Şap ve Ak mazı kaynatılarak kırmızı boya elde edilir. Siyaha çalan kırmızı yapmak içinse Kızıl ağaç, Şap ve Kara mazı birlikte kaynatılır.

Boyacı Aspiri: Yalan safranı, yabani safran da denir. Memleketimizde doğu Akdeniz bölgesinde her çeşidi mevcuttur. Çiçeklerinde kırmızı boya vardır.

Boyacı Papatyası: Öküz gözü, sığır gözü, sarı papatya da denir. Bu papatyadan çeşitli sarı renkler elde edilir.

Cehrî: Sarı boya, Sarı tane, Boyacı dikeni de denir. Bütün Karadeniz bölgesinde ve Sivas, Yozgat, Niğde, Maraş, Kayseri çalılıklarında bol miktarda bulunabilir. Cehrî’den muhtelif sabitleyicilerle çeşitli sarı renkler elde edilir.

Şap ile Sarı
Tanin ike Sarı
Krom şapı ile Esmer sarı
Demir-2-sülfat ile Esmer

Cehrî’nin boyar maddesi Rhamnetine’dir.

Ceviz ağacı: Memleketimizde her yerde bol miktarda bulunur. Cevizin yaprağından, kabuğundan ve özünden çeşitli kahve rengi boya elde edilebilir. Sabitleyiciye gerek olmaksızın her tür boyama yapılabilir. Boyar maddesi Juglon veya Nüsin’dir.

Çivit otu: Sıcak memleket bitkilerindendir. İndigo adı verilen mavi boya elde edilir.

Doğu Çınarı: Memleketimizde muhtelif yerlerde bol miktarda bulunabilir. Çınar kabuğundan kırmızı renk elde edilir. Sabitleyici olmadan da boyama yapılabilir.

Ebegümeci: memleketimizde muhtelif yerlerde bol miktarda bulunabilir. Yaprakları kaynatılarak yeşil renk elde edilebilir.

Haşhaş çiçeği: Yapraklarından eflatun renk elde edilebilir. Sabitleyici kullanmadan da boya yapılabilir.

Ihlamur ağacı: Ihlamur ağacı kabukları çam kabukları ve şap ile birlikte kaynatılırsa son derece dayanıklı bir kahverengi elde edilebilir. Eskiden balıkçı ağları bu boya ile boyanırdı.

Kadın tuzluğu: Diken üzümü de denir.Bu bitkinin terkibindeki boyar madde Berberin’dir. Gittikçe kararan sarı renk elde edilir.

Kökboya: Türkiyenin en önemli boya bitkilerinden biridir. Boyar maddesi Rubieritrin asididir. Şap veya Tanin ile çok güzel kırmızı renk elde edilir. Demir-2-sülfat ile esmer kırmızı, Krom şapı ile mavimtırak koyu kırmızı elde edilir. Bazı maddeler ile değişik renkler renkler elde edilebilir: Alkalilerle mavimtırak, asitlerle sarı, kurşun asetat ile esmerimtırak kırmızı gibi.

Mazı: Mazı peliti Türkiye’nin en önemli sabitleyicisidir. İki çeşit mazı vardır, ak mazı ve kara mazı. Mazı pelitlerinin deliksiz olanları daha makbuldur.

Meyan kökü: Bu bitki Türkiye’nin alçak yerlerinde pek çoktur. Şapla sarı boya yapılır.

Nevruz otu: Yabani keten, arslan ağzı da denir. Türkiye’de pek çok çeşidi vardır. Çiçekleri şap ve demir sülfat ile kaynatılarak kırmızı renk elde edilir.

Şeftali ağacı: Şeftali ağacı yaprakları bakır sülfat (göztaşı) ile kaynatılırsa kûfi yeşil elde edilir. Son derece dayanıklı bir boyadır.

Safran: Safranın boyar maddesi Safranin veya Crocine’dir. Sülfürik asit ile açık mavi Nitrik asit ile yeşil renk verir.

Yarpuz: Sapı ve yaprakları demir sülfat ile kaynatılırsa çok güzel parlak siyah bir renk elde edilir.

Yemen safranı: Türkiye’de pek çok yerde bulunabilir. Bu bitkinin terkibinde Luteoline denilen renkli bir madde vardır. Sabitleyici olarak Potasyum bikromat kullanılır.

Zerdeçal: Boyar maddesi Curcumin’dir. Değişik sabitleyiciler ile sarı dan kırmızıya kayan renkler elde edilebilir.

Kırmız böceği: Koşnil de denir. Boyar maddesi Acide Carminique’dir. Suda, alkolde ya da eterde eritilerek lâlî kırmızı elde edilebilir.