TÜRKÇE 3.SINIF ADLAR VE KONULAR

[Admin]

ANLAMLARINA GÖRE ADLAR

Adlar taşıdıkları anlamlara göre sınıflandırılır. Buna göre adların anlamına göre üç gruba ayrıldıklarını görüyoruz.
      1-Varlıklara verilişlerine göre adlar
      2- Varlıkların oluşlarına göre adlar
      3- Varlıkların sayılarına göre adlar
     

1. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler

Bu açıdan baktığımızda  adların iki grupta incelendiğini görmekteyiz:
      a- Özel adlar
      b- Cins adlar

Özel Adlar

Bir cins içinden belli bir varlığa verilen addır. Dünyada ve evrende tek olan varlıklara verilir.
Özel adlar şu varlıklara veya kavramlara verilir: Kıta, bölge, şehir, köy, deniz, dergi, gazete, kitap,  ırmak, mahalle, sokak, şahıs, kurum, devlet, yurt, millet; dil ve hayvanlara verilmiş adlardır.

Örnek;
Ali Akdeniz'deki Kıbrıs devletlerinin dilini Almanca sanıyordu.
Minnoş'un gözü birden Ateşten Gömlek'in üzerindeki renklere takıldı.

Cins  Adlar
Aynı cinsten varlıkların, kavramların her birine verilen isme denir.
      Örnek;
              Maden, rüya, gül, kuzu, insan, yaprak...

2. Varlıkların Oluşlarına Göre İsimler

Adlar bazen duyu organlarımızla bazen de zihnimizde tasarladığımız şekilde karşımıza çıkarlar. Buna göre de adlar iki grupta incelenirler.
      a- Somut Adlar
      b- Soyut Adlar

Somut Adlar
Varlıkları duyu organlarımızla anlaşılan, madde durumundaki varlıklara verilen addır.

Örnek;
Top, okul, ev,  yol, kağıt, bitki, göz, hava, tüy,  cam, kitap...

Soyut Adlar
Madde durumunda olmayan, var oluşlarını zihinde tasarladığımız varlıklara, kavramlara verilen adlara denir.

Örnek;
Arkadaşlık, neşe, aşk, sevgi, ruh, iman, dostluk....

3. Varlıkların Sayılarına Göre Adlar

Adlar varlıkların, kavramların sayıları itibarıyla üç grupta incelenirler.
Tekil Adlar: Bir tek varlığı veya kavramı anlatan adlara denir. Örnek; toprak, amaç, saksı, çiçek, insan....

Çoğul Adlar:  Birden çok varlığa ya da kavramı anlatan adlara denir. Türkçe'de adların çokluk durumları  -lar/-ler ekleriyle sağlanır. Örnek; işçi-işçiler, sokak-sokaklar, ev-evler, insan-insanlar....

Topluluk Adları: Biçim olarak tekil olduğu durumda, bir çok teklerin birleşmesinden meydana gelen varlık veya kavramları karşılayan adlardır. Örnek; sürü, demet, ordu, heyet, bölük, kurul gibi. Bu adların de çokluk ekini  aldıkları görülür. Örnek; kurullar, heyetler, ordular, bölükler...


AD DURUMLARI

Adların cümle içinde diğer sözcük türleriyle veya adlarla olan ilişkilendirilmelerini belirleyen ekler vardır. Bunlara durum ekleri denir. Ancak adların eksiz de bulunmaları mümkündür. Adların cümle içinde bulundukları durumlara  "ad durumları" adı verilir.

Yalın Durum: Adların herhangi bir durum eki almadan cümlede görev almalarıdır. Bu adların cümle içinde özne, tümleç, veya belirtisiz nesne olduklarını görmekteyiz.

Örnek;
Bugün  Ahmet kendisine bir ev yaptırdı.
          Özne                       Nesne

Belirtme Durumu: Adın taşıdığı kavramın etkilendiği durumdur. Geçişli eylemi tümleyerek tümcede nesne görevinde bulunur.  Eki -ı,-i,-u,-ü'dür.

Örnek;
Kulaklarına geçmiş kocaman kasketi altında geceyi düşünüyordu.
     
Yönelme Durumu: Adın belirttiği kavrama dönüş, yöneliş söz konusudur. Bu durum ada -a/-e eklerinin getirilmesiyle sağlanır.
     
Örnek;
Bu kitapları masaya bırakın. Akşama toplantıya katılacağım.

Kalma (Bulunma) Durumu: İçinde olma bildirir. Bu durum adlara -de ekinin getirilmesiyle anlatılır. Bu ek sesli ve sessiz uyumuna göre çeşitlilik gösterir: -da,-de/-ta, -te. Kalma durumunda bulunan adlar cümlede tümleç kurarlar.
     
Örnek;
Günün birinde sokakta arabayla gidiyorduk.
En iyi resimler masa altında, koltuk üstünde duruyordu.

Çıkma (Ayrılma) Durumu: İşin, oluşun,hareketin eki alan addan uzaklaştığını gösterir.
Bu ek de sesli ve sessiz uyumuna uyduğundan çeşitlilik gösterir. -dan/-den, -tan/-ten gibi.
     
Örnek;
Köyün güzelliği de topraktan geliyor.
Kaç defa bu balıktan kendisi de tutmuştu.

İlgi Durumu: Adı, ad ya da ad görevindeki sözcüklere ekleyerek, anlatımın başka bir anlatımla tamamlanmasını sağlar. Bu nedenle bu duruma tamlayan durumu da denir. Bu durum eki -(n)ın/--(n)in  -(n)un  -(n)ün şeklindedir. Bu ek ile ada başka bir ad daha anlamca bağlanmış olur.

Örnek;
Bütün bunlar bir çocuğun başının altından çıkamazdı.
Masanın gözü gereksiz bir sürü kağıtla doldurulmuştu.

Eşitlik Durumu:  Adlara ve ad soylu sözcüklere eklenen bu ek; eşitlik, benzerlik, görelik, karşılaştırma gibi anlamları verir. -ca (-ce, -ça, -çe)
     
Örnekler;
Çocukça işler yaptığını gördük. (eşitlik)
Aklınca binlerce kişi orada olacaktı.  (Görelik- çokluk)
Arabayı delice sürmek, insanca davranmak diye açıklanamaz. (karşılaştırma)
Sizce durum daha farlı olabilir mi?  (görelik)

YAPILARINA GÖRE ADLAR

Basit Ad:  Yapım eki almamış adlardır. Bileşik ad biçiminde de kurulmamışlardır. Her türlü ad, yalın ad olarak kullanılabilir. Örnek; yaz, güneş, buğday, ak, kent gibi...

Birleşik Ad: Bu adlar iki ya da daha fazla adın birleşip kalıplaşmasıyla olur. Tek bir ad gibi kullanılır. Bu tür adlar türlü yollarla yapılabilir. Anlamlar kayar, sözcükler ses kaynaşmasına uğrar. Örnek; aşçıbaşı, anayol, aslanağzı, karabiber, demirbaş, adamotu gibi...

Türemiş Ad: Adın kök ya da gövdesine yapım eki getirilerek ve başka bir sözcük türünün kök veya gövdesine yapım eki getirilerek yeni anlamda bir ad kurulması sonucu elde edilen adlardır. Bunları maddeler durumunda daha önce de göstermiştik. Şimdi örnekleriyle birlikte tekrar inceleyelim.

a) Addan Ad Türetme: Ad kök ya da gövdesini yapım eki getirilerek yeni anlamda bir ad türetmedir. Ad+ek=ad şeklinde formüle edilebilir. Örnek; baş+lık, dil+li, göz+cü, insan+cık gibi...

b) Eylemden Ad Türetme: Fiil kök ya da gövdelerine yapım eki getirilerek kalıcı adlar türetmedir. Yalnız burada kalıcı olmayan eylemlik dediğimiz türlerin incelenmesi yerinde olacaktır. Öyle ki, bu geçici adların bir çoğu kalıcı olabilmektedir. Bu nedenle de bunları örneklemek durumundayız. Fiillerden türemiş kalıcı adları şu  şekilde formüle etmek yerinde olur: eylem+ek= ad. Örnek; sev+gi, ver+im, yaşa+m.
             
Geçici adlara örnek:
-mak/mek ekleri ile, "Sizlerle gezmek çok iyi. Buraya iyi yaşamak için gelmiştim. Masanın üzerinde çakmağımı unuttum."
-ış/-iş ekleriyle; Açılışa bizler gittik. İnişte sizleri göremedik.
-ma/-me ekleriyle; Görüşmede tarafları ikna ettik. Okuması iyi değil.

c) Sıfattan Ad Türetme:  Her ne kadar sözcük türlerini adlara dayandırsak da, tüm sözcüklerin kendilerine göre bir takım sınıflandırmalara esas alınmaları doğaldır. Bu nedenle sıfatlar adların bünyesinde de görünseler onları bağımsız ve kendine  özgü kurallar içinde değerlendirmek gerekir. Bu nedenle sıfatlardan ad türetme  yolunu şu şekilde formüle etmek doğru olur: sıfat+ek= ad. Örnekler, gizli+lik, bağlı+lık...

d) Yansımadan Türeme Adlar: Doğa taklidi seslerden yapım ekleri getirilmesi sonucu elde edilen  adlardır. Örnekler; fısıltı, zırıltı, şırıltı gibi...

AD TAMLAMALARI

Adın başka bir adla kurduğu ad öbeğine tamlama diyoruz. Tamlamada birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük tamlanandır.  Tamlamaların ekli ve eksiz bir şekilde karşımıza çıktıkları görülür. Buna göre de tamlamaların adlandırıldıkları görülür.

Tamlamalarda sözcükleri inceleyelim. Masanın gözü doluydu. Cümlesinde "masanın" sözcüğü tamlayan, gözü sözcüğü ise tamlanandır. Yine "ders saati" tamlamasında  birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük tamlanandır.
Adın başka bir ad ile kurduğu tamlama dört çeşittir:

Belirtili Tamlama: Tamlayan ve tamlananın ek aldığı tamlama çeşididir. Bu tür tamlamalarda tamlayan -in, tamlanan üçüncü kişi iyelik ekini alır. Örnekler; su-y-un ses-i,   çocuğ-un anne-si gibi...

Belirtisiz Tamlama: Bu tamlama çeşidinde yalnız tamlanan ek alır. Tamlayan ek  almaz, yalın durumdadır. Tamlanan ise 3. kişi iyelik eki alır. Örnekler; tarla fare-si, tahta kuru-su,   Türk bayrağ-ı gibi, Ankara valisi...

Takısız Tamlama: Anlam yönünden birbirini bütünleyen adların kurduğu, tamlayan  ve tamlananın ek almaksızın oluşturduğu tamlamadır. Bazı kaynaklar takısız  tamlamaya "sıfat tamlaması" da demişlerdir. Örnek; demir kapı, tahta masa, altın küpe...

Zincirleme Ad Tamlaması: Tamlayanı ad tamlaması olan tamlama ve ikiden fazla isim bir araya gelerek bu çeşidi ortaya çıkarır: Kuş seslerinin korosu, Ahmet'in dayısının kardeşinin akrabası gibi...