İSİMLER İKİ TÜRLÜ İNCELENİR

[Admin]

İSİM (AD)

Canlı ve cansız varlıkların, kavramların, duyguların dilimizdeki karşılığı olan sözcüklere isim (ad) denir.

İSİMLER İKİ TÜRLÜ İNCELENİR:

I. Anlamlarına Göre İsimler

1. Varlıkların Oluşlarına Göre:
A- Somut İsimler
B- Soyut İsimler
2. Varlıklara Verilişine Göre:
A- Cins İsimler
B- Özel İsimler
3. Varlıkların Sayılarına Göre:
A- Tekil İsimler
B- Çoğul İsimler
C- Topluluk İsimleri

II. Yapılarına Göre İsimler

A- Basit İsimler

B- Türemiş İsimler

C- Bileşik İsimler


I.ANLAMLARINA GÖRE İSİMLER


1- VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE

A- Somut İsim (Madde İsmi):

Uzayda bir yer kaplayan; varlığını duyu organlarımızla (dil, göz, deri, burun, kulak) tespit edebildiğimiz, yani dokunduğumuz, kokladığımız, tattığımız, duyduğumuz, gördüğümüz varlıkların isimlerine somut isim denir.

Örnek: bahçe, kuş, insan, ağaç, su, atom, hava, koku, hücre, yıldız...

B- Soyut İsim (Mânâ İsmi):

Varlığını akıl, düşünce, tasarı yoluyla kabul ettiğimiz duygusal durum­lara verilen isimlere soyut isim denir.

Örnek: Tanrı, zekâ, başarı, mutluluk, sevinç, özlem, melek, cebrail, elem, erdem, şeytan, ahlâk, sevgi...


2- VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE

A- Özel İsim:

Tek olan, başka bir eşi bulunmayan varlıklara verilen isimlerdir. Büyük harfle yazılırlar.

Örnek:

- İnsan İsimleri: Harun, Yasemin, Mehmet...

- Soyadlar: Meriç, Polatkan, İnönü...

- Hayvan Adları: Ponpon, Minnoş, Tekir, Karabaş...

- Yer Adları: İstanbul, Ankara, Merter, Ataköy...

- Ulus Adları: Türk, Alman, İngiliz, Fransız...

- Devlet ve Ülke Adları: Türkiye, Japonya, Romanya...

- Dil ve Din Adları: Türkçe, İngilizce, Müslümanlık, Musevilik, Hristiyanlık...

- Kurum ve Kuruluş Adları: İstanbul Üniversitesi, Alman Lisesi,


- Yapı, Kitap ve benzeri Yapıtların Adları: Topkapı Müzesi, Bodrum Kalesi, Pamuk Prenses...
- Coğrafya Terimlerinin Adları: Marmara Bölgesi, Toros Dağları,

İstanbul Boğazı, Sakarya Nehri...

B- Cins İsim:

Aynı cinsten olan varlıkların tümünün ya da bireylerinin ortak adıdır. Birden fazla olan varlıkları bildirir. Cümle başında veya başlık durumunda değillerse küçük harfle yazılırlar.

Örnek: köpek, kalem, dağ, sevinç, üzüntü, anne...


3- VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE

A- Tekil İsim:

Çoğul takısı (-ler, -lar) almamış isimlerdir.

Örnek: kalem, okul, ağaç, defter, bahçe...

B- Çoğul İsim:

Çoğul takısı (-ler, -lar) almış isimlerdir.

Örnek: kitaplar, bahçeler, çiçekler, ağaçlar...

-ler, -lar ekleri eklendikleri isimlere değişik anlamlar da katarlar.

Örnek: Türkler asırlar boyu yaşamışlardır. (Aynı soydan olanları

belirtmiş.)
Okuldaki Ahmetler kaç kişidir? (Aynı özel adı taşıyanları belirtiyor.)
Yarın amcamlara gideceğiz. (Aynı aileden olan, evi aynı kişilerin tamamını belirtiyor.)
******ler ölmez. (****** ve onun yolundan giden kişileri belirtiyor.)
Kardeşim ateşler içinde yatıyor. (Söze abartma, çokluk anlamı katmış.)
Akşamları az yemek yerim. ("Her akşam" yerine geçmiş.)

Otuz beş yaşlarında bir kadındı. ("Aşağı yukarı" anlamını
vermiş.)
Başbakan orada yoklar mı? (Saygı anlamı vermiş.)

C- Topluluk İsmi:

Çoğul takısı almadıkları halde birden çok varlığı ifade eden isimlerdir.

Örnek: ulus, aile, toplum, meclis, ordu, bölük, takım, grup, dizi, halk, demet, alay, dernek, kurul, küme...

Topluluk isimleri de çoğul eki alarak çoğul olabilirler.

Örnek: ordular, sürüler, halklar, kümeler...


II. YAPILARINA GÖRE İSİMLER


1- BASİT İSİMLER

Kök halinde veya çekim eki almış (yapım eki almamış) isimlerdir.
Örnek: defter (basit isim) defterimiz (basit isim)

Kök iyelik eki

(çekim eki)

okulda, bahçeler, kitaptan, annem (basit isimler)
2- TÜREMİŞ İSİMLER

İsim, sıfat ya da fiil köklerine veya gövdelerine yapım eki getirilerek yeni bir anlam taşıyan isimler oluşturulur. Böyle isimlere türemiş isimler denir.

Örnek: Göz+lük = Gözlük (isimden türemiş isim)

İyi+lik = İyilik (sıfattan türemiş isim)

Türk+çe = Türkçe (isimden türemiş isim)

Geç+it = Geçit (fiilden türemiş isim)

Pat+ırtı = Patırtı (yansımadan türemiş isim)

Fır+ıl+dak = Fırıldak (yansımadan türemiş isim)

Vız+ıl+tı = vızıltı (yansımadan türemiş isim)

Not: Yansıma, doğadaki canlı ve cansız varlıklardan çıkan pat, çat, küt, vız, cız gibi seslerdir.


3- BİLEŞİK İSİMLER

Birden çok kelimenin birleşip kaynaşmasıyla yeni bir anlam kazanmış isimlerdir. Bitişik yazılırlar. Çeşitli şekillerde oluşurlar.

1. İki İsmin Birleşmesiyle Oluşanlar: Topkapı, Beşiktaş, Galatasa­ray, demirbaş, anayasa, açıortay, Çankaya, çayhane, Çanakka­le, ******...
2. Belirtisiz İsim Tamlaması Şeklindeki Bileşik İsimler: denizaltı, ayakkabı, Kuşadası, Sarayburnu, devetabanı, hanımeli, dana­burnu, Beylerbeyi, subaşı...

3. Sıfat Tamlaması Şeklindeki Bileşik İsimler: Uludağ, Kızılırmak, Yeşilırmak, Karadeniz, kabadayı, Akdeniz, Sivrihisar, Acıgöl...

4. Bir İsim ile bir Fiilin Kaynaşmasıyla Oluşan Cümle Biçimindeki Bileşik İsimler: gecekondu, kuşkonmaz, mirasyedi, uçaksavar...

5. İki Fiilin Kaynaşmasıyla Oluşan Bileşik İsimler: kaptıkaçtı, dedikodu, gelgit...
6. Yansıma Kelimelerinin Birleşmesiyle Oluşan Bileşik İsimler: çıtçıt, çatapat, hırgür, şakşak...
7. Ses Değişikliğiyle Oluşan Bileşik İsimler:

kahve+altı = kahvaltı

pazar+ertesi = pazartesi

cuma+ertesi = cumartesi

sütlü+aş = sütlaç

güllü+aş = güllaç



İSMİN HALLERİ (AD DURUMLARI)

İsimler cümlede hal ekleri alarak çeşitli biçimlere girerler. İsimler cümlede beş halde bulunur.

1. Yalın hal: İsmin hal eki almamış durumudur.

Örnek: ev, masa, sıra, kitap, kalem

2. -i hali: İsmin -i hal eki almış olan biçimidir. Belirtme durumudur. �i hal eki büyük ünlü uyumuna göre -ı, -i, -u, -ü şekline dönüşür. Sesli harfle biten bir sözcüğe ekleniyorsa araya "y" kaynaştırma harfi girer. -i hal eki özel isimlerden kesme işareti ile ayrılır.

Örnek: Babam evi gezmiş.

İstanbul'u çok severim.

Masayı iter misin?

kay. harfi

3. -e hali: Yönelme durumudur. -e hal eki büyük ünlü uyumuna göre -e,

-a şekline dönüşür. Sesli harfle biten bir sözcüğe eklenirken araya "y" kaynaştırma harfi girer. -e hal eki özel isimlerden kesme işareti ile ayrılır.

Örnek: Okula gideceğim.

İzmir'e gidiyoruz.

Okumaya başladım.

kay. harfi

4. -de hali: Kalma; içinde, üzerinde olma bildirir. -de hal eki büyük ünlü uyumuna göre -de, -da şekline dönüşür. Ayrıca sertleşmeye uğrar ve

-te, -ta halini alır. -de hal eki özel isimlere eklenirken kesme işareti ile ayrılır.

Örnek: Trende arkadaşımı gördüm.

Yemeği balkonda yedik.

Şırnak'ta olaylar olmuş.

-de halini bağlaç olan "de" sözcüğü ile karıştırmayalım. "de" bağlacı ayrı yazılır ve sertleşmeye uğramaz.

-de eki bazen ismin kökünde olabilir.

Örnek: Sözde bana gelecekti. (Buradaki "sözde" kelimesi güya, sanki anlamındadır ve yalın haldedir.)

5. -den hali: Ayrılma (çıkma) durumudur. -den hal eki büyük ünlü uyumu­na göre -den, -dan şekline dönüşür. Ayrıca, sertleşmeye uğrar ve -ten, -tan halini alır. Özel isimlerden kesme işareti ile ayrılır.

Örnek: Yoldan geçen kadını gördün mü?

Denizden balık tuttum.

Başkentten ayrıldım.

Antalya'dan geliyorum.

-den eki almış bütün sözcükler ismin -den hali değildir.

Örnek: maden (İsmin kökünde -den var. Yalın halde.) candan (Buradaki -dan yapım ekidir. Türemiş isimdir ve yalın haldedir.)

Not: İsmin hal ekleri çekim ekleridir.



İSİM TAMLAMALARI (AD TAMLAMALARI)

Bazen cümle içinde anlatmak istediğimiz şeyi bir isimle anlatamayız. Onu daha iyi belirtmek için başka isim veya isimlerle tamamlamamız gerekir. İsimlerin oluşturduğu bu tür anlatım birliklerine "isim tamlaması" denir.

Tamlamalarda iki öğe (bölüm) vardır: 1- Tamlayan, 2- Tamlanan

Tamlayan: Tamlanan varlığın kime, neye ait olduğunu veya neden yapıldığını, neye benzediğini gösterir. Genelde ilk kelime veya kelimelerdir. Tamlayan ek aldığında -in ve -im eklerini alır. Bu ekler sesli harfle biten sözcüğe eklenirken araya "n" kaynaştırma harfi girer.

Tamlanan: Genelde tamlamalarda sonda bulunan sözcüktür. Tamlamanın temel öğesidir. Tamlanan -i (-ı, -u, -ü), (i)m, -(i)miz, -(i)n, -(i)niz, -leri eklerini alır. Bu harfler sesli harfle biten bir sözcüğe ekleniyorsa araya "s" kaynaştırma harfi girer.

Not: Bazı kelimelerde özel durum vardır. Tamlayan genelde "n" kaynaştırma harfini alır. Fakat "suyun tadı, neyin nesi" gibi tamlamalarda görüldüğü gibi "y" kaynaştırma harfini almıştır. Aynı şekilde "çeşme suyu, maden suyu" derken tamlanan "s" değil, "y" kaynaştırma harfini almıştır.

İSİM TAMLAMALARININ ÇEŞİTLERİ

1- Belirtili İsim Tamlaması:

Hem tamlayanın hem de tamlananın ek almış olduğu tamlamadır.

Örnek: Ağac-ın dallar-ı
tamlayan tamlanan

Mustafa Kemâl'-in başarı-(s)-ı
Tly. Tln.

Ev-in bahçe-(s)-i
Tly. Tln.

Türkiye'(n)-in dağlar-ı
Tly. Tln.

2- Belirtisiz İsim Tamlaması:

Bu tamlamada tamlayan ek almamıştır; tamlanan -i (-ı, -u, -ü) eki almıştır. Tamlayan sözcük (ilk sözcük), ikinci sözcüğün türünü ya da ne işe yaradığını bildirir.

Örnek: Ağaç dal-ı
tamlayan tamlanan

Gül yaprağ-ı
Tly. Tln.
Çocuk bahçe(s)-i
Tly. Tln.
Düşünce özgürlüğ-ü
Tly. Tln.


3- Takısız İsim Tamlaması:

Bu tamlamada tamlayan da tamlanan da ek almazlar. Birinci sözcük, ikincinin neden yapıldığını ya da neye benzediğini bildirir.

Örnek: Demir kapı
Tly. Tln.
Elma yanak
Tly. Tln.
Altın saç
Tly. Tln.
İpek kumaş

Tly. Tln.
Pamuk Prenses
Tly. Tln.
Gümüş yüzük
Tly. Tln.


4- Zincirleme İsim Tamlaması:

İkiden çok isimden oluşan tamlamalardır.

Örnek: Deniz suyunun sıcaklığı
Tly. Tln.

. . . .

Tly. Tln.


Yatak örtüsünün ucu
Tly. Tln

. . . .

Tly. Tln.


Belediye Meclisinin toplantı günü
Tly. Tln.
Van kedisinin gözleri

Tly. Tln.


NOT: Belirtili ve zincirleme tamlamalarda, tamlayan ile tamlanan arasına sıfatlar girebilir.

Örnek: Yurdumuzun zengin madenleri
Belirtili isim tamlaması

Araya sıfat girmiş. Üç kelimeden oluşmasına rağmen zincirleme isim tamlaması değildir; çünkü iki isim vardır. Bir tanesi ise sıfattır.

Çocuğun kırık oyuncağı
Belirtili isim tamlaması


Oya'nın yeni okul giysisi

Zincirleme isim tamlaması